Eigen publicaties
Wetenschappelijke en vakinhoudelijke publicaties gerangschikt per onderwerp
Naast de wetenschappelijke en vakinhoudelijke informatie onder Kennisdeling op deze website, is ook informatie te vinden in de Blogs.
1. Bepaling beginsituatie leerling bij aanmelding
Mooij, T. (2022, mei). Bepaling beginkenmerken basisschool van leerlingen door ouders én leerkrachten. Handleiding. Stichting Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden & Vereninging Balans. 20220527 Bepaling beginkenmerken basisschool van leerlingen door ouders en leerkrachten. Handleiding
Juiste inschatting van beginkenmerken van leerlingen bij intrede in de basisschool is essentieel, ook ter fundering van een positieve schoolloopbaan. Deze notitie presenteert een screeningsinstrument waarmee ouders en groepsleerkracht de ontwikkelingskenmerken inschatten van een kind bij schoolintrede op vierjarige leeftijd. Ouders en leerkrachten vergelijken hun informatie en leggen hiermee een basis voor onderling vertrouwen en blijvende samenwerking. De screening wordt ook benut in nadere diagnostiek (indien nodig) en ter directe voorziening van speel-/leermaterialen op de juiste ontwikkellngsniveaus. Hiermee kan tevens de schoolontwikkeling in de richting van ‘Optimaliserend Onderwijs’ worden gefundeerd.
Mooij, T. (2021, 5 mei). Schoolontwikkeling ‘Optimaliserend Onderwijs’ voor elke leerling Handleiding voor leerkrachten / docenten, begeleiders en ouders. Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden. 20210505-Schoolontwikkeling-Optimaliserend-Onderwijs-voor-elke-leerling.-Handleiding
Beschrijving van een projectmatige invoering van Optimaliserend Onderwijs met praktische handvatten zoals een geactualieerde vragenlijst om de beginkenmerken van leerlingen in kaart te brengen.
Mooij, T. (1992). Kenmerken kind bij aanmelding, Nijmegen, Nederland: ITS, Katholieke Universiteit Nijmegen: link Researchgate
Vragenlijst voor ouders / verzorgers ter vaststelling van kenmerken van 4-jarige kinderen bij aanmelding voor de basisschool.
Mooij, T. (1991). Instrument bepaling beginsituatie leerlingen (handleiding, vragenlijst kenmerken kind bij aanmelding door ouders, vragenlijst kenmerken kind te scoren door leerkracht), Nijmegen, Nederland: ITS, Katholieke Universiteit Nijmegen: link Researchgate
Rapportage voor het onderwijs. Hierin zijn diverse instrumenten en methoden opgenomen om de aansluiting bij de individuele kenmerken van elk kind in een groep te optimaliseren.
2. Kenmerken, problemen en aanpak zmal
Heer, W. de, (2019, 22 september). Zeer makkelijk lerenden of hoogbegaafden. Kenmerken, problemen en aanpak, Leiden, Nederland: 20190921 KML Kenmerken-probl-aanpak-zmal
Overzicht van de kenmerken van zeer makkelijk lerenden of hoogbegaafden; de problemen waar zij vaak mee te maken hebben en van de aanpak in opvang en onderwijs.
Mooij, T. (2007). Ontwikkeling van hoogbegaafde leerlingen en schoolse kenmerken. Kind en Adolescent, 28 (4), 263-271. DOI: 10.1007/BF03061036, link Academia.edu.
Uit grootschalig onderzoek is naar voren gekomen dat hoogbegaafde leerlingen in de eerste jaren van het basisonderwijs negatieve sociaal-emotionele en cognitieve invloeden kunnen ervaren. Dit wordt veroorzaakt door ‘beperkende’ kenmerken in de schoolsituatie. Uit een tweede, kleinschalig, onderzoek is gebleken dat deze leerlingen positieve effecten kunnen ervaren vanuit hun thuissituatie, maar negatieve effecten van zogenoemde ‘plusklassen’.
Giesen, L. & Mooij, T. (2021). Vertaling van J. K. Babanskij (1977): Optimalisatie van het onderwijsproces. Moskou: Pedagogika, link Researchgate.
Joerij Konstantinovitsj Babanskij (1927-1987) was een geëerd Sovjetleraar en academicus van de USSR Academie voor Pedagogische Wetenschappen. Hij is auteur van meer dan driehonderd wetenschappelijke werken, waaronder boeken. Het bekendste is ‘Optimalisatie van het onderwijsproces’ (1977). Hierin behandelt hij de theorie en praktijk van optimalisatie van onderwijs en leren. Het gaat onder meer om het voorkomen van zittenblijven en zwak presteren; omgaan met én stimuleren van de best lerende leerlingen; en eliminatie van overbelasting én onderbelasting van alle deelnemers aan het onderwijsproces. Babanskij voerde wetenschappelijk onderzoek uit naar schoolontwikkeling in de praktijk. In dit boek blijkt dit mede in de bijzonder veelzijdige en gedifferentieerde concretiseringen die, ook nu nog, getuigen van zijn psychologische inzichten én betrokkenheid bij optimaliserende ontwikkelingen van de zo verschillende leerlingen en leerkrachten of docenten. Uiterst genuanceerd én hoogst leerzaam, óók voor de huidige schoolpraktijk in Nederland. De vertalers hebben gekozen voor een zo authentiek mogelijke vertaling waarin Babanskij zelf duidelijk naar voren komt. Dit maakt het lezen van de tekst niet altijd eenvoudig of soepel lopend, maar past wel bij de inhoud en wijze van argumenteren, het gevoel voor de tijd waarin en de omstandigheden waaronder het boek is geschreven, enzovoorts. De vertaling wint daardoor aan waarde, hoewel dit zeker ook inleving vraagt in de andere politiek-culturele context.
Mooij, T. (2009). Beginkenmerken en Pedagogisch-Didactische Kern Structuur®: Handleiding voor scholen en leerkrachten in het Primair Onderwijs. Nijmegen: Radboud Universiteit, Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen, link Academia.edu.
Basisscholen groeperen leerlingen vaak op leeftijd. Vanwege de verschillen tussen kinderen zijn er dan altijd leerlingen die heel anders presteren dan hun leeftijdgenoten. Deze laatste groep leerlingen kunnen hierdoor gedemotiveerd raken, zich richten op andere activiteiten dan leren of gaan onderpresteren. In de in dit artikel beschreven pedagogiek en didactiek wordt elk kind, per ontwikkelings- of competentiegebied, doorlopend ondersteund en begeleid.
Mooij, T. (2008). Inclusief hoogbegaafdheid. De Wereld van het Jonge Kind, 35(10), 346-349, link Academia.edu.
Wat betekent hoogbegaafdheid en welke ervaringen doen hoogbegaafde leerlingen op gedurende hun schoolleven. Wat is onderpresteren? Kun je het onderwijs zo inrichten dat elke leerling, ook hoogbegaafden, hierin goed functioneren?
Heer, W. de, (2020, oktober). Schoolsluiting en niveauverschillen leerlingen. Enquête onder leerlingen, ouders/verzorgers en onderwijsprofessionals. Onderzoeksrapport, link zeermakkelijk.nl.
Vanwege de uitbraak van het Covid-19-virus zijn op 16 maart 2020 vrij plotseling de scholen in Nederland gesloten. Naar aanleiding van de schoolsluiting is veel gedebatteerd over de ongewenste niveauverschillen die tussen leerlingen zouden ontstaan. Dit zou het gevolg zijn van een gebrek aan (financiële) middelen om deel te nemen aan het onderwijs of door onvoldoende begeleiding in de thuissituatie. Scholen zouden bij hervatting van het onderwijs vooral moeten inzetten op het wegwerken van niveauverschillen. Door middel van een enquête is De Heer nagegaan hoe leerlingen, ouders/verzorgers en onderwijsprofessionals hierover denken.
Heer, W. de, (2017). Gelijkheid troef in het Nederlandse basisonderwijs. Onderzoek naar het onderwijs voor zeer makkelijk lerenden. Dissertatie. Universiteit Leiden, Leiden, link Universiteit Leiden. Verkrijgbaar via boek- en webwinkels.
De Heer heeft onderzocht of en in hoeverre de wetenschappelijke kennis over het onderwijs aan zeer makkelijk lerende of hoogbegaafde kinderen in het Nederlandse basisonderwijs wordt toegepast. Om deze vraag te beantwoorden is onderzoek uitgevoerd op basisschool-, pabo- en samenlevingsniveau. Steeds is gezocht naar de factoren die ertoe leiden dat de kennis wel of niet wordt toegepast. Ten slotte zijn op samenlevingsniveau de dominante overtuigingen in kaart gebracht die richting geven aan het onderwijsbeleid op landelijk niveau, op de pabo’s en in de basisscholen.
Heer, W. de, overige publicaties over dit onderwerp: link Science ON Air.
Mooij, T. (1994). Hoogbegaafde leerlingen in de basisvorming, Nijmegen, Nederland: Instituut voor Toegepaste Sociale wetenschappen (ITS), RU Nijmegen: link Researchgate.
Mooij gaat in dit boekje in op de kenmerken van zeer makkelijk lerende of hoogbegaafde leerlingen en de manier waarop het onderwijsaanbod op vooral de middelbare school is aan te passen aan hun leerbehoeften. Hierbij wordt ook voorzien in de leerbehoeften van makkelijk lerende en boven- en benedengemiddeld lerende leerlingen.
5. Onderwijswetgeving in de schoolpraktijk
Mooij, T., Terpstra, F., Heer, W. de & Timmerman, T. (2019), Onderwijswetgeving in de schoolpraktijk. Uitvoeringsproblemen en effectieve verbeteringen, Leiden, Nederland: stichting Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden:20190904 Onderwijswetgeving in de schoolpraktijk (september 2019)
De auteurs vergelijken in deze notitie de onderwijswetgeving met de dagelijkse praktijk in de scholen. Geconstateerd wordt dat de onderwijspraktijk niet voldoet aan de eisen van de wetgeving. Aangegeven wordt hoe dat komt en op welke manier de wetgeving wel in praktijk kan worden gebracht.
6. Organisatie van het onderwijs en gelijke kansen voor àlle leerlingen
Ton Mooij heeft vele artikelen geschreven en presentaties gehouden over dit onderwerp. Enkele hele belangrijke hierover mèt links waar nog meer artikelen hierover van hem te vinden zijn, zijn de volgende:
Mooij, T. (2022). Optimaliserend Onderwijs (1). Beperkt landelijk kerncurriculum en vrij schoolcurriculum. https://wij-leren.nl/landelijk-kerncurriculum-vrij-schoolcurriculum.php
In dit artikel over ‘Optimaliserend Onderwijs’ wordt uitgewerkt hoe actuele kenmerken van het onderwijsbeleid worden geïntegreerd in een beperkt landelijk kerncurriculum. Daarnaast is per school veel ruimte voor invulling van een eigen, vrij schoolcurriculum. Verduidelijkt wordt hoe een kerncurriculum en schoolcurriculum worden ontwikkeld en kunnen functioneren.
Mooij, T. (2022). Optimaliserend Onderwijs (2). Doorlopende leerprocessen en verantwoorde zelfregulatie. https://wij-leren.nl/doorlopende-leerprocessen-verantwoorde-zelfregulatie.php
In dit artikel worden optimaliserende onderwijskenmerken behandeld die, binnen de structuur van ‘Optimaliserend Onderwijs’, doorlopende ontwikkelings- en leerprocessen én verantwoorde zelfregulatie van elke leerling kunnen realiseren. De optimalisering geldt vooral voor leerlingen met beperkingen en hoogbegaafde leerlingen.
Mooij, T. (2021). Multiniveau praktijkontwerp van preventief ‘Optimaliserend Onderwijs’. Gelijkere onderwijskansen en minder schoolproblemen voor risicoleerlingen. Leiden / Bunnik: Stichting Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden (KML) / Vereniging Balans: 20211104 Multiniveau praktijkontwerp van preventief ‘Optimaliserend Onderwijs’ KML en Balans
Mooij, T. (2020). Kenmerken van ‘Optimaliserend Onderwijs’: voor elke leerling en leerkracht. Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden: 20200222 Kenmerken van ‘Optimaliserend Onderwijs’. Voor elke leerling en leerkracht.
Ondersteuning van gelijke onderwijskansen voor alle leerlingen in één groep vereist goed voorbereide speel-/leeromgevingen. Dit kan via ‘Optimaliserend Onderwijs’. Belangrijke kenmerken en de ontwikkeling hiervan in school worden toegelicht. Eerste praktijkervaringen bij leerlingen én leerkrachten zijn positief.
Mooij, T. (2016a). Onderwijsdifferentiatie en leerlingproblemen in Nederland, 1916 – 2015. Review van probleemanalyses, onderzoeken en effecten van beleidsmaatregelen. Mens en Maatschappij, 91(3), 235 – 269: link Researchgate.
Doel van dit artikel is om de oorzaken te onderzoeken van motivatieproblemen en tegenvallende studentenresultaten die worden veroorzaakt door hetonderwijssysteem; om verbetervoorstellen te evalueren; en om de resultaten te onderzoeken van maatregelen die zijn genomen om de problemen te verminderen.
Mooij, T. (2016b). ‘Optimaliserend Onderwijs’ voor elke leerling. Multiniveau theoretisch ontwerp en praktijkontwikkeling. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 55, 459 – 483: link Researchgate.
Het artikel bevat een review van onderwijsanalyses en (beleids)onderzoeken in de periode 1916 tot 2015. Deze review wijst uit dat het reguliere onderwijssysteem van de indeling van leerlingen in jaarklassen in het Nederlandse primair en voortgezet onderwijs aanleiding geeft tot prestatie- en motivatieproblemen bij risicoleerlingen. Dit betreffen vooral leerlingen die moeite hebben met leren en degenen wie het leren makkelijk af gaat.
Mooij, T. (2019). Gelijke kansen voor leerlingen: van langdurige illusie naar realisatie. Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden:20190119 Mooij Gelijke kansen voor leerlingen – van langdurige illusie naar realisatie
In dit artikel gaat em. prof. dr. Ton Mooij in op het gelijkheidsstreven in het onderwijs. Op basis van vele onderzoeksgegevens onderbouwt em. prof. Mooij dat het gelijkheidsstreven in de onderwijspraktijk niet altijd goed uitpakt. Hoe positief ook bedoeld, sommige leerlingen raken hierdoor in de knel. Het huidige onderwijssysteem leidt niet tot gelijke kansen voor de leerlingen, maar wel tot onnodige werkbelasting van leerkrachten en docenten. Dit kan anders betoogt em. prof. Mooij. Anders èn beter.
Mooij, T. (2019). Gelijke kansen voor leerlingen: van langdurige illusie naar realisatie. Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden, vertaald in het Russisch door L. Giesen (https://nsportal.ru/larisa-gisen): Моой, T. (2019). Равные возможности ученикам: от долгосрочной иллюзии к реализации: mooij_t._2019_._gelijke_kansen_voor_leer_ru.
Mooij, T. (2018). Van leeftijdstaboe naar ‘Optimaliserend Onderwijs’ voor elke leerling en leerkracht. Kenniscentrum voor Makkelijk Lerenden: 20180723 Van leeftijdstaboe naar ‘Optimaliserend Onderwijs’ voor elke leerling en leerkracht
Basisscholen groeperen de leerlingen vanaf het begin van groep 1 vooral op grond van leeftijd. Mooij betoogt dat de schoolorganisatie onvoldoende rekening houdt met de vele verschillen tussen leerlingen naar ontwikkelingsniveau en leerpotentie. Gelijke behandeling van ongelijke leerlingen leidt tot ongelijkheid en problemen. Het is tijd het leeftijdstaboe te vervangen door de ontwikkeling en inrichting van ‘Optimaliserend Onderwijs” voor elke leerling en leerkracht.
Heer, W. de. (2019, 10 oktober). Suïcidaliteit onder zeer makkelijk lerenden / hoogbegaafden. Leiden, Nederland: 20191010 Informatie zmal-hb KML-113 Preventie
Zeer makkelijk lerenden of hoogbegaafden ontwikkelen zich niet alleen cognitief anders dan gemiddeld lerenden, maar ook in sociaal, emotioneel en psychisch opzicht. Zij hebben vaak te maken met (ernstige) verveling, stress en negatieve reacties van hun sociale omgeving als buitensluiten, pesten en negeren. Dit maakt hen kwetsbaar voor depressie en suïcide(gedachten).
Heer, W. de. (2019, 19 september). Stappenplan suïcidepreventie zeer makkelijk lerenden / hoogbegaafden. Leiden, Nederland: 20190919 Stappenplan KML-113 Preventie
Stappenplan voor mensen in de omgeving van zeer makkelijk lerenden / hoogbegaafden met handreiking hoe mensen in de omgeving kunnen vragen naar gedachten over suïcide.
Heer, W. de. (2019, 10 oktober). Suïcidaliteit onder zeer makkelijk lerenden / hoogbegaafden en Stappenplan suïcidepreventie zeer makkelijk lerenden / hoogbegaafden. Leiden, Nederland: 20191010 Info en Stappenplan zmal-hb KML-113 Preventie
Een combinatie van documenten met informatie over suïcidaliteit en het stappenplan suïcidepreventie.
Mooij, T. Overige publicaties over onder meer hoogbegaafdheid, begaafdheidsproblemen, probleemgedrag, pesten, veiligheid op school, schoolsystemen, onderwijsinnovaties waaronder Optimaliserend Onderwijs:
De Heer, W. (2020, 11 maart). Wat is de cognitieve achterstand van basisschoolleerlingen wanneer zij een groep overslaan? En lopen ze deze achterstand nog in op de basisschool? NRO Kennisrotonde. Leiden, Nederland: https://www.nro.nl/kennisrotondevragenopeenrij/cognitieve-achterstand-basisschoolleerlingen-bij-versneld-onderwijs/
De Heer, W. Overige publicaties: